Đặc điểm của thể loại tiểu thuyết
Tiểu thuyết là một câu chuyện văn xuôi hư cấu miêu tả một bức tranh xã hội rộng lớn thông qua các tình huống, sự kiện và nhân vật. Nó có nhiều tính năng khác nhau, chẳng hạn như:
1. Tiểu thuyết thể hiện con người và cuộc sống bằng cái nhìn phong phú của văn xuôi.
Đây là một tính năng rất độc đáo. Theo Trần Đình Sử, “chất của văn xuôi là ở chỗ mô tả đời sống bằng những chi tiết sống động, không lãng mạn hóa, không lý tưởng hóa, gây ấn tượng sai lầm rằng sự ra đời của tiểu thuyết cũng vậy. Chủ nghĩa hiện thực mô tả cuộc sống như hiện thực, và một cuốn tiểu thuyết quản lý để mô tả cuộc sống tạo ra một thực tế tạo ra một cuốn tiểu thuyết quản lý để mô tả cuộc sống một cách chi tiết thực tế.”
Chất lượng văn xuôi tạo nên sự thân mật dễ dàng được người đọc chấp nhận và hiểu. Ông mô tả cuộc sống con người một cách trung thực và nhìn cuộc sống từ quan điểm khách quan. Chính thứ văn xuôi này đã diễn tả hết những đau thương, mất mát, niềm vui, hạnh phúc của con người. Từ đó, nhà văn có mối quan hệ mật thiết với nhân vật. Sự gần gũi giữa tác giả và nhân vật được cảm nhận qua hình thức của văn xuôi. Tâm tư, tình cảm của từng nhân vật được nhà văn gửi gắm. Lê Lưu Oanh cho rằng: “Tiểu thuyết mô tả cuộc sống với tất cả những lộn xộn và hỗn loạn của nó, có cả cao siêu và tầm thường, nghiêm trọng và hài hước, bi kịch và lộn xộn. Nói cách khác, đó là văn xuôi của cuộc sống. Chất văn xuôi thể hiện rất rõ trong tiểu thuyết của Bandac, Standan, Phlobe, Tonstoy, Tsehov, Nam Cao, Ngô Tất Tố. Chính văn xuôi đã mở ra vùng liên tục tối đa với thì hiện tại, tạo ra một cuốn tiểu thuyết không có bất kỳ hạn chế nào về nội dung đối lập của nó.
Ở tiểu thuyết, vẻ phong phú của văn xuôi thể hiện rõ hơn ở mối quan hệ giữa nhà văn và nhân vật, đó là mối quan hệ thân thiết và bình đẳng. Tất cả các nhân vật, không phân biệt tầng lớp xã hội, đều được nhà văn miêu tả với điểm nhìn vô tư, thái độ khách quan. Chẳng hạn, các tiểu thuyết Bước đường cùng của Nguyễn Công Hòa, Bỉ ngạn của Nguyên Hồng, Đất nước đứng lên của Nguyên Ngọc, Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ni, v.v. điều kiện để miêu tả cuộc sống một cách sống động mà không có bất kỳ hạn chế nào.
2. Tiểu Tuyết nhìn đời từ góc độ cá nhân.
Nó vẽ nên bức tranh sinh động về số phận con người trong cuộc đời. Miêu tả cuộc sống qua lăng kính đời tư của nhân vật là một công việc rất khó đòi hỏi tài năng và sự suy nghĩ cẩn trọng của nhà văn. Cuộc sống luôn biến động và thay đổi và chính cuộc sống riêng của mỗi nhân vật cũng thay đổi theo hoàn cảnh sống. M. Kundra, nhà lý thuyết hư cấu cuối thế kỷ 20, cho rằng: “Đặc điểm nổi bật của thời đại hiện nay là sự thay thế thế giới nhất nguyên bằng thế giới đa nguyên, thế giới mà nhiều tín ngưỡng, nhiều tín ngưỡng cùng tồn tại. Thông qua trải nghiệm cá nhân, thế giới sẽ mở ra với nhiều chiều kích khác nhau vô cùng phong phú và đa dạng. Vì vậy, hình thức của tiểu thuyết là hình thức rõ ràng nhất của cá tính sáng tạo.”
Đời tư của một nhân vật sẽ thể hiện rõ tính cách, lối sống, số phận của nhân vật đó nhưng trong tiểu thuyết, con người luôn có những suy nghĩ riêng, cuộc sống riêng. Do đó, nhà văn phải nhìn kỹ vào cuộc đời của nhân vật, và nhà văn phải có khả năng phác họa nhân vật bằng kinh nghiệm của mình. Theo Trần Đình Sử, “việc xóa bỏ khoảng cách giữa người kể và nhân vật trong cảm nhận và miêu tả con người hiện tại trong tiểu thuyết cho phép nhà văn dùng kinh nghiệm bản thân để diễn giải nhân vật và nhìn nhận vật một cách kỹ càng”. Tùy theo từng thời kỳ phát triển, quan điểm nhân sinh quan có thể sâu sắc đến mức có thể kết hợp và thể hiện với các chủ đề thời sự thế giới hoặc lịch sử dân tộc. Nhưng khi yếu tố đời sống cá nhân phát triển thì tính mới lạ tăng lên, yếu tố lịch sự dân tộc phát triển thì chất lượng sử thi càng tăng lên. Ví dụ, trong tiểu thuyết “Chiến tranh và hòa bình” của L. Tonstoy, nhân vật Cutudov được tiếp cận cả từ góc độ đời sống cá nhân của tiểu thuyết và sử thi anh hùng ca. Cutudov xuất hiện với phẩm chất ưu tú của một vị tướng yêu nước, tài ba, mưu lược, nhưng cũng là một ông già nghèo bị các quan chức và quân sư Đức hành hạ.
3. Nhân vật trong tiểu thuyết là một người.
Người đó đã từng trải qua nỗi buồn, niềm vui và nỗi đau. Đây là một đặc điểm rất riêng mà không thể tìm thấy ở thể loại nào khác: “Nhân vật hư cấu khác với nhân vật sử thi, nhân vật truyện trung đại là những con người sống trong tiểu thuyết, còn các nhân vật khác thường là nhân vật hành động, tâm linh”1. Các nhân vật trong tiểu thuyết phải trải qua nhiều vấn đề trong cuộc sống. Nhân vật đôi khi bị chỉ trích hoặc khen ngợi. Thông qua các nhân vật, ta thấy cuộc đời họ gặp nhiều biến cố luôn thử thách họ. Con người trong tiểu thuyết được xây dựng ở nhiều khía cạnh để thể hiện rõ nét cuộc sống của họ như thiện – ác, tốt – xấu, bao dung – hẹp hòi,…
Trong tiểu thuyết, con người luôn mâu thuẫn với cuộc sống và với chính mình. Các nhân vật không chỉ phải trải qua các tình huống trong cuộc sống mà còn phải trải qua những cảm xúc của chính họ. Chẳng hạn như Bình (Bỉ – Nguyên Hồng), Lý (Mùa lá rụng trong vườn – Ma Văn Kháng), Giang Minh Sài (Thời xa vắng – Lê Lựu),… đều “nếm và ngẫm”. phải đối mặt với nhiều nghiệt ngã của số phận, nhân vật phải chịu đựng nhiều trải nghiệm cuộc đời với nhiều thăng trầm, biến đổi, đau khổ, suy nghĩ, bởi nhân vật trong tiểu thuyết luôn bị hoàn cảnh tác động.M. Bakhtin nhận xét: “Con người trong tiểu thuyết khác với sử thi ở chỗ anh ta thường không đồng nhất với chính mình. Một người có địa vị cao nhưng cư xử rất tệ và ngược lại.. Tức là nhân cách con người của tiểu thuyết có địa vị, giới tính, giai cấp riêng, v.v. phức tạp hơn nhiều so với các sơ đồ đơn giản như Chính vì vậy tiểu thuyết luôn chú trọng đến khía cạnh tâm lý của nhân vật. Điều này không quá quan trọng đối với sử thi cổ và truyện trung đại. Phương pháp phân tâm học là đặc trưng của tiểu thuyết. Có người cho rằng tiểu thuyết khảo sát đời sống bên trong con người, nghiên cứu nhân sinh quan là vì thế.
4. Tiểu thuyết luôn có xu hướng thu hẹp khoảng cách giữa nội dung tự sự và trần thuật.
Đây là một đặc điểm giúp nhà văn đến gần nhân vật hơn. Theo Trần Đình Sử, “tiểu thuyết miêu tả hiện thực với tư cách là người đương thời của người kể chuyện, và việc miêu tả hiện tại đồng thời với tiểu thuyết cho phép người kể chuyện tiếp cận và hiểu nhân vật một cách gần gũi nhất với những người bình thường” 2. tác giả đã bắc cầu nối giữa nội dung tiểu thuyết nói chung và nhân vật trong tiểu thuyết nói riêng, tạo nên một tình bạn như sống cùng tiểu thuyết và coi tiểu thuyết là “đứa con tinh thần”. Nhà văn tạo khả năng tiếp cận cho người đọc khi giao tiếp với cuốn tiểu thuyết bằng những cảm xúc chân thành mà anh gửi gắm qua cuốn tiểu thuyết.
Đó là tiểu thuyết xóa bỏ khoảng cách của nhà văn với cuộc sống, viết tiểu thuyết để kể về cuộc sống đang diễn ra là tấm gương phản chiếu nhân sinh quan, chỉ nhà văn mới làm được điều này khi dùng tấm lòng thực sự chân thật, gần gũi. Có như vậy, nhà văn mới bày tỏ được sự cảm thông, chia sẻ của mình về số phận, cuộc đời của các nhân vật trong tiểu thuyết. Nếu như trong sử thi khoảng cách này quyết định sự tôn sùng, lý tưởng hóa đối tượng được miêu tả thì trong tiểu thuyết, việc xóa bỏ khoảng cách này khiến tiểu thuyết miêu tả hiện thực như cái đã xảy ra so với cái đã xảy ra. Là người đương thời, họ có thể nhìn kỹ các nhân vật như những người bình thường và hiểu họ thông qua trải nghiệm của chính họ. Chính sự gần gũi này cho phép người kể chuyện có mối quan hệ mật thiết, thậm chí bình thường với nhân vật, do đó có thể nhìn thấy nhân vật qua nhiều năm, sử dụng nhiều giọng điệu. Nó chứa đựng đủ các sắc thái khác nhau của cuộc sống nên có khả năng tạo ra các cuộc đối thoại giữa các giọng điệu khác nhau.
Với lối kể chuyện của tiểu thuyết, giọng điệu của câu chuyện thay đổi liên tục, mỗi nhân vật đều có giọng điệu riêng, nhịp điệu riêng. Chẳng hạn, trong tiểu thuyết “Tình đất”, nhà văn Nguyễn Minh Châu kể bằng ngôn ngữ, nhịp điệu của từng nhân vật, đắm chìm trong thế giới của chính mình: “Cũng với câu chuyện của ông tôi mấy trăm năm trước… miếng đất – ông nội tôi thường nói – nếu không thì thành “bà cô ông chú” đàn bà “Khó vì mình được” Cả đời chưa lấy được chồng Có mấy nhà dân chài trên cồn cát trống trải, đi bộ hết ngày không thấy bóng người, bóng nhà, tiếng gà, tiếng chó cũng không thấy, chỉ thấy một mình, lá cây khô cứng, cá quả cũng không bao giờ chín, đó là gọi là quả xuân đào”. Nhà văn Liên Xô Antonov đã nói: “Hãy trao cây bút cho người anh hùng để viết lên tiếng nói của chính mình.” cho phép tạo ra một thái độ gần gũi, thậm chí “bình thường” đối với nhân vật. Từ đó, có một sự bao trùm hơn, dân chủ hơn quan sát nhân vật và sự việc được miêu tả.
5. Có nhiều yếu tố không cần thiết trong tiểu thuyết.
Đây là đặc điểm tiêu biểu của tiểu thuyết. Thừa không phải là lỗi, cũng không phải là thừa một yếu tố nào đó khi nhà văn đưa nó vào tiểu thuyết. Nhà văn sử dụng các yếu tố không cần thiết để làm cho công việc của cổng chi tiết và cụ thể hơn. Tiểu thuyết khác với truyện ngắn ở chỗ, tiểu thuyết lấy cốt truyện làm chủ đạo và thể hiện tính cách nhân vật. Đó là một yếu tố không cần thiết giúp nhà văn thể hiện nhân vật cẩn thận hơn. Phân tích chi tiết về thế giới, nhân vật, diễn biến tình cảm về đời người được trình bày dễ hiểu. Lúc này, người viết sẽ phân tích sâu hơn về tiểu sử nhân vật, nghề nghiệp, hoàn cảnh, mối quan hệ giữa con người với con người, những khía cạnh bên ngoài của cuộc sống như từng nhân vật, sự vật và toàn bộ sự tồn tại của con người nói chung.
Mặc dù đây là những yếu tố không cần thiết, nhưng chúng rất quan trọng, bởi vì thông qua chúng, chúng ta hiểu rõ hơn nhân vật được đề cập là người như thế nào và cuộc sống như thế nào. Trong những yếu tố đó, nó còn thể hiện những suy nghĩ, tính cách bên trong của nhân vật đó. Chẳng hạn, trong tiểu thuyết Sống xa của Nam Cao, Thu có đủ thứ suy nghĩ: công việc, đồng nghiệp, ước mơ, đói khát, định kiến, nghi ngờ, bản thân, yếu đuối,… Về San, về Mơ, về Oanh, về ông ngoại, về gia đình vợ chồng, về thức ăn, … không thực tế cho bất kỳ cốt truyện nào, nhưng bộc lộ sự tồn tại trọn vẹn với tư cách là một trạng thái và quá trình.
Với những đặc điểm đã nêu, tiểu thuyết là thể loại văn học có khả năng tổng hợp nghệ thuật của các loại hình văn học khác nhiều nhất. Tiểu thuyết có thể có sự kết hợp giữa các thể loại nội dung với khả năng nghệ thuật của các thể loại văn học khác. Nó luôn biến đổi và phát triển mạnh mẽ. Ví dụ, tiểu thuyết “Số đỏ” của Vũ Trọng Phụng bao gồm cả thể loại phóng sự bên cạnh thể loại tiểu thuyết. Những hiện tượng tổng hợp này chứng tỏ thể loại tiểu thuyết là một thể loại vận động không ngừng chứ không đứng yên. Ngoài ra, nó còn góp nhặt, soi rọi đầy đủ các mặt kết cấu, ngôn ngữ, nhân vật, giọng điệu để tạo nên sự hấp dẫn, phong phú, đa dạng. đồng thời tổng hợp được đầy đủ tất cả các tác phẩm đó về nội dung và nghệ thuật. Những đặc điểm nói trên đã làm cho hình thức tiểu thuyết là bước phát triển cao nhất của loại hình tự sự. Từ đây ta có thể thấy rằng tiểu thuyết là một thể loại miêu tả đạt đến sự viên mãn và đạt được thành công rực rỡ trong mọi thể loại văn học.
Những đặc điểm trên giúp ta thấy rằng tiểu thuyết có khả năng bao trùm mọi sự kiện, sự việc và phản ánh đầy đủ đời sống dưới mọi khía cạnh khác nhau của nó. Từ đó, người đọc biết rằng không có một thể loại văn học nào thể hiện cuộc sống chân thực và sinh động như tiểu thuyết.
